Bijna dood

Sinds het verschijnen van het boek van de cardioloog Pim van Lommel, Eindeloos bewustzijn , staat het verschijnsel bijna dood ervaring (BDE) weer volop in de belangstelling. Van Lommel beweert dat hij wetenschappelijk kan aantonen dat bijna dood ervaringen bestaan. Mensen die een bijna dood ervaring hebben, hebben niet alleen die ervaring, maar deze ervaring heeft ook een basis in de werkelijkheid. Mensen verbeelden zich dus niet zomaar iets en ze verzinnen ook niet zomaar iets. Wat ze meemaken is echt meent Van Lommel. Hij baseert zich op de ervaringen van mensen die een hartaanval hebben overleefd. In 2001 heeft hij de resultaten van zijn onderzoek in het prestigieuze medische tijdschrift The Lancet weten te publiceren. In 2007 verscheen zijn boek Eindeloos bewustzijn dat onmiddellijk een bestseller werd.
Wat is een BDE en waarom fascineert het verschijnsel ons zo? Deze fascinatie heeft alles te maken met een verlangen naar een leven na de dood. Ook Hollywood heeft dit ontdekt. In de film Flatliners (1990) experimenteren vier medische studenten met bijna dood ervaringen door een hartstilstand te forceren. Ze willen weten of er een leven na de dood is. De titel slaat op het gegeven dat er bij een hartstilstand een vlakke lijn te zien valt op de meetapparatuur. Op dat moment ben je klinisch dood. Op dat moment is er geen hersenactiviteit meetbaar met een zogeheten EEG en zou je dus, volgens van Lommel, geen bewuste ervaringen hebben. Bij een bijna dood ervaring heb je op dat moment wel een bewuste ervaring en daarom moeten we, volgens Van Lommel, aannemen dat het bewustzijn onafhankelijk van de hersenen zou bestaan. Het gangbare wetenschappelijke uitgangspunt dat het bewustzijn een product van de hersenen is zou daarom op de helling moeten. Volgens Van Lommel kent het bewustzijn geen begin en geen einde en moeten we de hersenen zien als een soort ontvangstcentrale. Het bewustzijn is volgens Van Lommel niet materieel. De gedachte dat er een niet materieel bewustzijn en een leven na de dood zouden kunnen bestaan is voor veel mensen zeer aantrekkelijk. Vragen rond leven en dood blijven de mensen fascineren.
Een Bijna Dood Ervaring (BDE) is eigenlijk een soort ‘uittreding’. Het is een ‘uittreding’ die zich meestal voordoet bij een ongeluk, tijdens een operatie of bij een toestand van zware ziekte waarbij het fysieke lichaam op de rand van de dood verkeert. Vaak is de persoon zelfs klinisch dood geweest. Een deel van de ervaring is hetzelfde als bij een gewone uittreding zoals het waarnemen van plaatsen en personen enz.
Mensen die een bijnadoodervaring krijgen kunnen onder andere de volgende ervaringen opdoen: zij kunnen uit het lichaam treden en zien alles wat er om hen heen gebeurt. Zij horen wat er gezegd wordt door mensen en zien dikwijls hun eigen lichaam liggen, wat ze zonder emotie aanschouwen.
Zij kunnen door een tunnel of spiraalvormig element gaan wat soms wel en soms niet als prettig ervaren wordt. In deze fase zien zij op een gegeven moment een lichtpunt waar zij zich op richten en komen dan in de lichtwereld terecht. Sommige ervaarders komen rechtstreeks in de lichtwereld zonder een tunnelervaring voorafgaand. Daar aangekomen kunnen zij verschillende voorstellingen aanschouwen: een paradijselijke omgeving, een prachtig landschap met groen glooiende heuvels beplant met prachtige bomen, planten en bloemen die heel mooi van kleur zijn en in de aardse wereld nooit te zien zijn. Deze voorstellingen worden soms aangevuld met prachtige kleuren en wonderschone muziek.
In deze wereld kunnen lichtfiguren zich aan de ervaarder presenteren en deze figuren worden (terug in het aardse leven) door het individu verschillend geïnterpreteerd, zoals bijvoorbeeld engelen, Jezus, Christus, God, Lichtbron, het al, de Schepper, Boeddha et cetera. De namen die aan de figuren wordt gegeven is afhankelijk van de cultuur waaruit men afkomstig is en welk geloof de ervaarder aanhangt.
Met deze lichtwezens wordt veelal gesproken of lichamelijk contact gemaakt en er vindt een onuitsprekelijke ervaring van 'liefdesoverdracht' plaats. Ook vindt er soms een levensoverzicht plaats in het bijzijn van een liefdevol lichtwezen, die zonder oordeel over jou, je laat zien hoe je je leven tot nu toe hebt ervaren. Je wordt geconfronteerd met de voor jou goede en minder goede manieren in het leven en tijdens het overzicht ervaart de persoon de gevoelens (pijn én vreugde) van de medemens (alsof hij die persoon zelf is!) waarmee hij of zij (gedurende zijn leven!) in contact heeft gestaan. Dit kan heel confronterend zijn voor de ervaarder, omdat de ervaarder zélf gaat ervaren wat de vreugde en pijn was die hij of zij heeft gegeven in het leven.
Ook wordt er vaak aan de ervaarder gevraagd of hij of zij geleerd heeft om lief te hebben. Door de bijnadoodervaring heeft de ervaarder inzicht gekregen hoe hij of zij kan proberen om de (tot dan toe) verkeerde dingen in zijn of haar leven een goede wending te geven. Een voorbeeld van een bekend persoon die een BDE gehad heeft is Peter Sellers. De ‘Pink Panther’ , of inspecteur Clouseau. Na zijn eerste hartaanval was hij klinisch dood en had hij een BDE .’ Ik voelde mezelf uit mijn lichaam gaan .Ik zweefde gewoon uit mijn fysieke lichaam en zag dat ze mijn lichaam naar het hospitaal reden. Ik ging mee… Ik was helemaal niet bang of zo. Ik voelde me heel goed. Het was mijn lichaam dat een probleem had.’.
Ondertussen probeerde men hem te reanimeren.

‘Ik keek rond mij en zag een ongelooflijk helder mooi en liefdevol wit licht boven mij. Ik wilde niets meer dan naar dat licht te gaan…. Ik wist dat er liefde, echte liefde was aan de andere zijde van het licht. En deze liefde trok me zo sterk aan…’

Toen zijn hart terug begon te werken werd hij terug naar zijn fysieke lichaam gezogen. Ontgoocheld ontwaakte hij uit zijn toestand van klinische dood.

Deze ervaring had een diepe invloed op Peter Sellers. Hij geraakte erdoor overtuigd van het bestaan van reïncarnatie . Hij begon zich te verdiepen in een aantal geestelijke zaken en begon ook met yoga.
Dit is dus wat mensen ervaren. Dit zegt niets over de oorzaak van deze ervaringen of het achterliggende mechanisme. Uit het verhaal van Sellers wordt duidelijk dat een BDE het leven van mensen ingrijpend kan veranderen. Vaak wordt ook geclaimd dat mensen die een BDE hebben gehad daarna beschikken over paranormale gaven. Dit wordt ook gebruikt als argument voor het waarheidsgehalte van bijna dood ervaringen.
Wat moeten we hier nu van vinden? Is er werkelijk geen normale wetenschappelijke verklaring van de verschijnselen rond bijna dood ervaringen mogelijk? Als Van Lommel en andere aanhangers van de theorie dat BDE’s een verschijnsel zijn die overeenkomen met een stand van zaken in de werkelijkheid, dan hebben we een probleem. De hele wetenschap zou dan overhoop moeten. Het is de vraag of Van Lommel echt iets bewezen heeft. Zijn methodologie en bewijsvoering lijken me niet erg sterk. Een bekend adiagum uit de wetenschap is dat buitengewone aannames vragen om buitengewone bewijzen. De zogenaamde bewijzen waar Van Lommel mee komt zijn buitengewoon zwak. De argumenten waarmee hij de gangbare verklaringen van tafel veegt lijken me ook niet erg sterk.
Een van de meer gebruikelijke verklaringen is om BDE’s te verklaren vanuit een zuurstofgebrek in de hersenen. Volgens Van Lommel kan dit niet kloppen. Bij een zuurstoftekort zou er sprake zijn van een uitval van hersenactiviteit die gepaard gaat met hallucinaties en gevoelens van vrede en geluk. Dit zou komen doordat bepaalde receptoren in de hersenen worden geblokkeerd en maakt het lichaam een soort morfine (endorfine) aan. Volgens Van Lommel zou dit niet kunnen “omdat juist een verruimd en helder bewustzijn met herinneringen wordt ervaren en omdat er ook omstandigheden zijn zoals een dreigend verkeersongeluk of een depressie waarin een BDE kan worden zonder dat er sprake is van een zuurstofgebrek.” (Van Lommel, 2007, p.110) Uit het onderzoek van Van Lommel blijkt dat 18% van de mensen die een hartstilstand krijgen een BDE ervaren. Daaruit trekt hij de conclusie dat het bewustzijn wel los van de hersenen moet bestaan. Die 18% is echter consistent met de wetenschappelijke literatuur. Wanneer men bij een hartstilstand hartmassage toepast zal de bloedtoevoer naar de hersenen weer op gang komen. Op dat moment is de gemiddelde stroomsterkte in de hersenen niet genoeg om bewustzijn in de hersenen op te wekken. We hebben het hier echter over een gemiddelde. Er zijn dus variaties. Bij sommige mensen zou de stroomsterkte in de hersenen dus wel sterk genoeg kunnen zijn om bewustzijn op te wekken. Dit is bij ongeveer 20% van de reanimaties het geval. Dan is er de tunnel van licht die mensen zeggen te ervaren bij een BDE. Anesthesioloog Gerald Woerlee heeft hier een heel overtuigde verklaring voor. Ons oogweefsel heeft veel zuurstof nodig, meer nog dan de hersenen. Als er na hartstilstand slechts weinig zuurstof beschikbaar is, dan wordt het beetje zuurstof dat er nog is, gebruikt in het centrale deel van de ogen. Je ziet dus meer licht in het midden dan aan de randen, wat de ‘tunnel van licht’ verklaart. Het felle licht dat volgens mensen met een BDE aan het eind van de tunnel te zien is, kan worden verklaard door de verwijde pupillen van de bijna-overledene. Slechts een bescheiden lichtbron lijkt dan al enorm fel. Heel veel verschijnselen die Van Lommel beschrijft zijn te verklaren uit zuurstofgebrek in de hersenen. Andere verklaringen zijn een teveel aan kooldioxide. Verder spelen veranderingen in de chemische huishouding van de hersenen plaats. Men kan onder invloed van ketamine (een stof die vroeger bij narcoses werd gebruikt) ervaringen hebben die lijken op bijna dood ervaringen. Hetzelfde geldt voor de endorfine die de hersenen zelf aanmaken en voor psychedelica zoals bijvoorbeeld LSD en psilocybine (paddo’s). De elektrische activiteit van de hersenen zou ook nog een rol kunnen spelen. Er zijn dus veel verklaringen mogelijk voor de verschijnselen die Van Lommel beschrijft die een stuk minder vergezocht zijn dan die van Van Lommel.
Er is stevige kritiek mogelijk op Van Lommel. Hij plaatst zich in feite buiten de wetenschap en begeeft zich op het glibberige pad van de ‘spiritualiteit’. Zijn bevindingen zijn net zo wetenschappelijk als het geloof in UFO’s , graancirkels of paranormale verschijnselen. Fox Mulder in de bekende televisieserie ‘The X Files’ had op zijn kantoor altijd een poster hangen met de afbeelding van een UFO met daarbij de tekst ‘I want to believe’ (ik wil geloven). Deze serie gaat over een afdeling van de FBI die zich bezig houdt met onopgeloste en onverklaarbare zaken; de zogenaamde x files. Fox Mulder wilde maar al te graag geloven in UFO’.s en paranormale verschijnselen. Mulder is een believer. Het willen geloven staat het zicht op de werkelijkheid in de weg. Pim van Lommel is net als Fox Mulder; hij wil graag geloven. Ook Van Lommel is een believer. Dat zorgt er voor dat hij weinig kritisch op zijn onderzoek, kritiek te makkelijk wegwuift en met onwaarschijnlijke verklaringen van het verschijnsel BDE komt. Veel van de verschijnselen die Van Lommel beschrijft zijn op een normale manier te verklaren. Voor de verschijnselen die niet wetenschappelijk te verklaren zijn, moeten we er op vertrouwen dat er op termijn wel een wetenschappelijke verklaring zal komen.

Raymond van Es