De revolutie van de boekdrukkunst

Van 22 februari t/m 1 juni 2008 presenteert Stedelijk Museum De Lakenhal de tentoonstelling Stad van boeken. Zeven eeuwen lezen in Leiden. Het maken, verhandelen en lezen van teksten in handgeschreven en gedrukte vorm wordt in beeld gebracht aan de hand van ruim 200 spraakmakende boeken die het wereldbeeld veranderden. Dit geldt voor hoogtepunten in de westerse boekcultuur als de Statenbijbel of het Discours de la méthode van René Descartes, beide in 1637 in Leiden verschenen. Boeken vormden een kostbaar bezit in de middeleeuwen. Ze werden gekoesterd in klooster- en universiteitsbibliotheken. Om een bepaald boek te kunnen raadplegen moest je soms een hele reis maken, naar een klooster waar men het gewenste boek in de bibliotheek had. Het lezen van boeken was dan ook voor het gewone volk niet weggelegd, ook al omdat de meeste boeken in het Latijn waren geschreven.
De uitvinding van de boekdrukkunst was een revolutionaire ontwikkeling die net zo ingrijpend is als de ontwikkeling van het internet in onze tijd. Boeken kwamen dankzij de boekdrukkunst ter beschikking van een veel groter publiek en informatie kon veel sneller verspreid worden. Boeken kwamen nu ter beschikking van de gegoede burgerij.
Boeken konden nu veel sneller geproduceerd worden. Terwijl je vroeger maanden nodig had om één boek over te schrijven, kon je nu in diezelfde tijd honderden gedrukte exemplaren maken. Boeken bleven duur, maar werden toch minder exclusief dan eerder het geval was. Aanvankelijk werden er vooral veel Bijbels en religieuze traktaten gedrukt. Daar was altijd wel een markt voor.
De boekdrukkunst speelde daarmee een belangrijke rol in de verspreiding het gedachtegoed van de reformatie. Het werk van Luther en Calvijn zou zonder de boekdrukkunst niet zo'n brede bekendheid hebben gekregen. Ook wetenschappelijke ideeën kregen de kans om zich sneller te verspreiden. Een wetenschappelijke renaissance brak aan. Deze was aanvankelijk gericht op de kennis van de Oudheid. In de zeventiende eeuw ging men op zoek naar nieuwe kennis en begon de wetenschappelijke revolutie. De boekdrukkunst bracht ook problemen met zich mee. Er verschenen veel roofdrukken en veel corrupte teksten. Ook was men bezorgd dat de gewone man door het lezen van boeken maar op verkeerde ideeën zou worden gebracht. De boekdrukkunst maakte de ontwikkeling van het auteursrecht noodzakelijk. Het auteursrecht zoals we dat nu kennen kreeg pas zijn beslag aan het einde van de negentiende eeuw. Door de ontwikkeling van het internet is het huidige auteursrecht eigenlijk alweer achterhaald. De zorgen en problemen die de boekdrukkunst leken dus op de zorgen en problemen die het internet nu oproepen.
In de moslimwereld kwam de boekdrukkunst pas veel later tot ontwikkeling. Dat zou voor een deel de achterstand van de moslims ten opzichte van onze cultuur kunnen verklaren. Terwijl in Europa dankzij de boekdrukkunst een geweldige maatschappelijke discussie losbarstte over uiteenlopende onderwerpen en ook technische en militaire uitvindingen er een wijde verbreiding kregen, was relatieve stilstand het lot van de moslimwereld. Een samenleving die in de moderne tijd de computerrevolutie mist, is tot ondergang gedoemd. Ook het missen van de boekdrukkunst aan het einde van de Middeleeuwen heeft de moslimwereld duur moeten betalen. Er is geen Verlichting mogelijk zonder boekdrukkunst.
Het belang van de boekdrukkunst valt dan ook niet te onderschatten. Zonder boekdrukkunst was onze moderne samenleving niet mogelijk geweest en hadden we ons nooit kunnen ontworstelen aan de duistere middeleeuwen en hadden we nog steeds geleefd onder de knoet van kerk en koning.
Tegenwoordig leven in een tijd waarin er weer revolutionaire veranderingen plaatsvinden; de digitale revolutie. Deze zal ons leven en de manier waarop we tegen de werkelijkheid aankijken drastisch veranderen. Al sinds de jaren negentig wordt er geroepen dat het boek zal verdwijnen. Ruim de helft van de kinderen denkt dat in de school van de toekomst geen schoolbord en boeken aanwezig zullen zijn. Een groot deel van de kinderen verwacht zelfs dat de computer het lesmateriaal helemaal gaat vervangen. Het lezen van een beeldscherm is nu nog minder comfortabel dan het lezen van papier, maar de techniek staat niet stil. Er komen steeds meer zogenaamde ereaders op de markt. De schermen van deze ereaders lezen net zo makkelijk als papier. Hier zijn ze nog niet zo ingeburgerd, maar in Amerika zijn ze al een normaal verschijnsel. Als iets in Amerika in is dan nemen wij het meestal over. De ereader zou dus ook hier een succes kunnen worden. Dit hoeft niet te betekenen dat het boek helemaal gaat verdwijnen.. De ereader zal waarschijnlijk eerder een aanvulling op dan een vervanging van het boek zijn. De ontwikkeling van een verschijnsel als het internet is waarschijnlijk interessanter. Door internet gaan we op een andere manier lezen en denken. De filosoof Jos de Mul zegt er het volgende over;

‘ De kracht van het WWW is gelegen in het feit dat de gebruiker via de koppelingen in de multimediale documenten die in de verschillende computers zijn opgeslagen op een aan het menselijk geheugen herinnerende associatieve wijze de in het netwerk aanwezige informatie kan raadplegen. Nu gebeurt dat ook reeds in de schriftcultuur, waarin we immers dankzij voetnoten, indexen en literatuurlijsten eveneens worden doorverwezen naar telkens andere boeken. Wat het WWW echter van de intertekstualiteit van het boek onderscheidt, is het feit dat het lijkt te leren door het gebruik. Wanneer een beheerder van een WWW site elders een voor zijn site relevant document aantreft, zal hij het koppelen aan de documenten in zijn site. Ook gebruikers worden in toenemende mate in de gelegenheid gesteld nieuwe links aan te brengen en daarmee de kwaliteit van het netwerk te verhogen.’ http://www2.eur.nl/fw/hyper/home.html

Waar deze ontwikkeling ons uiteindelijk zal brengen is moeilijk te zeggen. Zeker is dat we in spannende tijden leven, net als in de tijd dat de boekdrukkunst werd uitgevonden. Het is ook interessant om te zien dat een aantal van de problemen en zorgen rond internet veel lijken op de zorgen en problemen die rond de boekdrukkunst leefden. De geschiedenis van de boekdrukkunst blijft dus actueel.

Raymond van Es