Een Egyptenaar in Leiden

De Islam staat in onze tijd voortdurend ter discussie. We horen in de media steeds weer slecht nieuws over de Islam. We horen over moslimterrorisme, vrouwenbesnijdenis, over cartoonrellen, afvalligen die worden bedreigd etc. Je zou denken dat moslims allemaal fanatiek fundamentalisten zijn als je op media afgaat. Toch is dat een vertekent beeld. Er bestaat ook een gematigde, liberale en vrijzinnige Islam. Het is wel zo dat het deze mensen het vaak moeilijk gemaakt wordt door minder liberale moslims. Een goed voorbeeld van een liberale moslim die het aan de stok kreeg met de fundamentalistische islam is Nasr Abu Zayd. In 1981 had hij zijn doctoraat in Arabisch en islamitische studies met de vermelding 'cum laude' van de Al-Azhar Universiteit in Caïro behaald. Hier bleef hij werken tot 1995.Deze Egyptische islamgeleerde houdt er een liberale visie op de islam op na. Door fundamentalisten in Egypte wordt hij daarom beschouwd als een afvallige. Met name zijn kritiek op de Shari’a ( de islamitische wetgeving). Zijn visie op Koran is hem ook niet in dank afgenomen. Hij ziet de Koran als een mytisch, literair werk. Ze wilden hem dwingen om te scheiden van zijn vrouw. Moslims en niet moslims mogen immers niet trouwen. Toen Zayd en zijn vrouw weigerden werden ze met de dood bedreigd. Dit was voor Zayd aanleiding om te vluchten naar Nederland. Dit was in 1995. Zodoende kwam Zayd in Leiden terecht. In 2000-2001 bekleedde hij de Cleveringa leerstoel. Inmiddels is hij niet alleen verbonden aan de Universiteit van Leiden, maar ook aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht en het Wissenschaftkolleg in Berlijn. Zayd is iemand die zoekt naar wat mensen bindt. In een interview zij hij het volgende;

We moeten altijd blijven hopen dat we tot elkaar kunnen komen. Ik ben erg blij dat u onderscheid maakt tussen moslims die de islamitische grondbeginselen volgen, en moslims die zich blijven vastklampen aan de islamitische wetten. Ik denk dat dit een erg belangrijk verschil is, omdat je een goede moslim kunt zijn zonder dat je vasthoudt aan alle details van de shari’a – zoals wij de islamitische wetten noemen.

Beginselen gaan voor Zayd dus boven de wet. Moslims moeten volgens Zayd kritisch nadenken en zelfkritiek hebben volgens Zayd. Ze moeten grenzen afbreken in plaats van ze op te trekken;

Als de media meer aandacht zouden besteden aan stemmen die zaken ter discussie stellen – in positieve zin – en moslims aanmoedigen om zelf kritisch na te denken, dan zou dat buitengewoon nuttig zijn.
Nu horen we uitsluitend de stemmen die altijd weer dezelfde dogma’s herhalen, stemmen die haat en discriminatie propageren.
De islam heeft een boodschap die voor mij neerkomt op saamhorigheid. Deze boodschap moeten wij verspreiden tegenover die andere boodschap – die ook in de islam aanwezig is – die behelst dat er grenzen moeten worden opgetrokken.
Je vindt die twee dimensies in elke religie: grenzen optrekken in tijden van crisis, en grenzen afbreken en een atmosfeer van saamhorigheid scheppen als er geen crisis is. De islamitische wereld verkeert in een crisis en dat is de reden dat mensen zich vastklampen aan deze identiteit die hen isoleert en afschermt van de ander.

Het Westen, en met name de Verenigde Staten, heeft de strijd tegen het terrorisme verkeerd aangepakt. In plaats van het isoleren van terroristische groeperingen, is men een oorlog gaan voeren tegen het terrorisme;

In het begin, na het onheil van 11 september, klonken er stemmen die zeiden: “We moeten de terroristische groepen isoleren zodat ze geen steun kunnen krijgen onder de meerderheid van de moslims.” Helaas heeft de politiek zich niet in die richting bewogen, de richting waarbij deze groepen worden geïsoleerd en kunnen worden voorgesteld als uitzonderlijk en vreemd.
De oorlog tegen het terrorisme en de Amerikaanse politiek hebben het tegenovergestelde effect gehad. Nu vallen jullie mensen aan, doden jullie mensen, duizenden mensen die geen terroristen zijn. Dat is de oorlog. Hierdoor heerst er onder moslims sterk het gevoel dat de oorlog tegen het terrorisme de moslims vernietigt, en niet de terroristen.
Moslims hebben in verschillende landen zwaar te lijden onder deze oorlog. Helaas moet ik concluderen dat de domheid van de politiek heeft gezegevierd over verstand en wijsheid. De terroristen hadden moeten worden geïsoleerd zodat de meerderheid van de moslims aan onze kant was gebleven, maar dat is niet gebeurd.
Mijn advies is om te kijken hoe we de wonden kunnen genezen die zijn ontstaan door de botte beslissing om simpelweg een oorlog tegen het terrorisme te beginnen, die vervolgens leek te veranderen in een oorlog tegen islamitische landen. Dat is één probleem, hoe je dat moet doen. Er moeten eigenlijk excuses worden gemaakt.
Het is niet genoeg dat men zich eenvoudigweg hier en daar terugtrekt. We hebben politici nodig die zeggen: “Dit was verkeerd. We hebben misdaden gepleegd tegen onschuldige mensen en we begrijpen dat de moslims kwaad zijn op het westen.” Soms moet er dergelijke harde zelfkritiek worden geuit omdat er dan een klimaat kan ontstaan waarin we echt kunnen gaan nadenken.


De waarden waar we in het westen voor staan, en die hun uitdrukking vinden in zaken als democratie en mensenrechten, zijn niet exclusief Westers. Het zijn menselijke waarden die we uiteindelijk allemaal delen;

Ik ben een intellectueel, een wetenschapper, een criticus van mijn eigen traditie, en ik ben met name zeer kritisch over elke vorm van discriminatie, binnen elke traditie. Het zal u misschien verbazen dat ik mij persoonlijk vernederd voelde toen ik hier en daar hoorde dat het terrorisme een bedreiging vormde voor onze cultuur, onze tradities en onze waarden.
Wie geeft je het recht om te beweren dat deze waarden exclusief van jou zijn? Het zijn menselijke waarden. Als je beweert dat jij de enige bent die over de juiste waarden beschikt, dan stimuleer je de ander om te zeggen: “Ik haat jouw waarden, ik ben ertegen.” De waarden waar we over praten, gaan over menselijke prestaties en komen voort uit het menselijke lijden in alle tijden; van Spartacus tot Nelson Mandela. Dit is niet iets wat het westen exclusief voor zichzelf kan claimen.
Ik heb hetzelfde gevoel als men het heeft over de westerse verlichting, en zich niet realiseert dat de verlichting binnen de islam een proces van vallen en opstaan is geweest, vanaf de vroege negende eeuw, de elfde en twaalfde eeuw, en in de moderne tijd de renaissance van de 19de en 20ste eeuw.

Natuurlijk vond de verlichting zijn hoogtepunt in de westerse cultuur, dat is waar. Maar dat geeft het westen nog niet het recht om de verlichting exclusief voor zichzelf op te eisen. We moeten eerlijk zijn en laten zien dat de belangrijkste waarden in onze wereld tot stand kwamen met bijdragen uit alle culturen. We hebben dringend een politiek debat nodig dat niet uitgaat van de korte termijnbelangen van de volgende verkiezingen, maar van de lange termijnbelangen van de Nederlanders, Duitsers, Fransen, de bewoners van Midden-Oosten of wie dan ook. We hebben een humanistische benadering van de politiek nodig.

Zayd krijgt veel kritiek van mensen die onverzoenlijk staan ten opzichte van de islam. Paul Cliteur moemt hem een “postmoderne woordkunstenaar”. Dat is jammer want juist iemand als Nasr Abu Zayd kan zorgen voor een verzoening tussen westerse waarden en de waarden van de islam.

Raymond van Es